Niech pierwszy rzuci kamieniem ten nauczyciel, który nigdy nie miał tyłów w realizacji programu. Niech pierwszy rzuci ten, kto nie kumulował kilku tematów na jednej lekcji, kto nie zadawał uczniom pracy domowej, bo nie zdążył czegoś zrobić w szkole i kto nie powiedział, że nie ma czasu na kreatywną pracę, bo podstawa programowa, bo program, bo podręcznik, bo rodzice, dyrekcja i kontrola realizacji.
Nauczyciele polskiego są teoretycznie w uprzywilejowanej sytuacji, ponieważ mają do dyspozycji dużo jednostek lekcyjnych w tygodniu. Mamy z naszymi uczniami cztery, pięć, siedem lekcji. Niby możemy w tym czasie dużo zrobić, ale jednak nieustannie towarzyszy nam uczucie braku czasu.
Gdy rozmawiam z nauczycielami o wprowadzeniu metody projektu na lekcje języka polskiego, to spotykam się z wątpliwościami związanymi z brakiem czasu. No bo jak tu znaleźć czas na realizację projektu, gdy mamy do omówienia tyle lektur? Mam wrażenie, że wciąż panuje błędne przekonanie, że projekt to dodatkowa atrakcja na lekcji, sposób na podsumowanie zagadnień albo na uatrakcyjnienie zajęć. I to prawda, projekt może spełniać takie funkcje, jeśli tylko to jest Twoim celem. Projekt jest jednak również pełnowartościową metodą uczenia (się). Dlatego dzisiaj opowiem Ci o tym, w jaki sposób zaplanować projekt, dzięki któremu omówisz z uczniami dowolną lekturę. Zapraszam zatem do wspólnego tworzenia przepisu na lekturowy projekt idealny.
Po pierwsze składniki
Jeśli chcesz zrealizować na lekcji wartościowy projekt, musisz się zastanowić, jakie składniki wylądują w Twoim projektowym garze. Gdy omawiasz lekturę, warto rozważyć następujące kwestie:
W każdej lekturze skupiamy się na podobnych zagadnieniach. Opisujemy świat przedstawiony, dookreślamy czas i miejsce akcji, piszemy plan wydarzeń, charakteryzujemy bohaterów pierwszo- i drugoplanowych. Uporządkowanie tych informacji na lekcji jest bardzo ważne, bo dobra znajomość treści lektury jest podstawą do jej interpretacji. Lekcje, na których omawiasz lekturę, nie powinny się jednak koncentrować wyłącznie na tych zagadnieniach. Dlatego przejdź przez nie na lekcji sprawnie, a następnie wybierz te, które są dla Ciebie i Twoich uczniów najważniejsze i to wokół nich zbuduj Wasz projekt. Projekt powinien zachęcać uczniów do interpretacji utworu, do zajęcia się jego problematyką i wejścia na głębszy poziom analizy. Przejście przez elementy świata przedstawionego to plan minimum, który powinni zrealizować wszyscy uczniowie. Dzięki projektom każdy uczeń może zatrzymać się w swojej interpretacji na innym etapie, bo nadrzędną zasadą tej metody jest: „Nie wszyscy to samo, nie wszyscy w tym samym czasie”.
Gdy omawiasz Pana Tadeusza, możesz się skupić na obyczajach szlacheckich i świadomości kulturowej Polaków. W czasie omawiania Hobbita możesz przeprowadzić ze swoimi uczniami analizę powieści przygodowej i konwencji fantasy. Przy okazji omawiania Makbeta możecie dokonać etycznej analizy postaw głównych bohaterów.
Każdą lekturę możesz omawiać przez długi czas, jeśli chcesz dogłębnie przeanalizować każdy z jej elementów. Pamiętaj jednak, że nawet jeśli jakieś zagadnienie pojawia się na lekcji, nie sprawi to, że Twoi uczniowie będą je później pamiętać. Jeśli w ich pamięci ma zostać trwały ślad, uczniowie muszą zbudować sieć skojarzeń, a te powstają, gdy twoi podopieczni angażują się na lekcji emocjonalnie. Twoi uczniowie skorzystają zatem bardziej, jeśli opracują samodzielnie jedno zagadnienie niż gdy wysłuchają na lekcji dogłębnej analizy lektury w formie wykładu lub przyswoją materiał przez zadania odtwórcze.
Gdy skompletujesz już listę projektowych składników, sformułuj cel projektu. I to do niego dopasuj całą resztę.
W czasie realizacji projektu mniej znaczy lepiej. Wybierz zatem najważniejsze zagadnienia i formę wypowiedzi pisemnej, którą chcesz zrealizować przy omawianiu tej lektury i lecimy dalej z naszym gotowaniem.
Po drugie przyprawy
Jeśli projekt ma być atrakcyjny dla uczniów, powinien mieć ciekawy motyw przewodni. Twoi uczniowie mogą się na przykład wcielić w redaktorów gazety, aktorów, reżyserów czy poszukiwaczy przygód. W ramach realizacji projektu możesz im zaproponować stworzenie gry planszowej, wydanie jednego numeru gazety czy nagranie filmu.
Projekt powinien być również osadzony w świecie przedstawionym lektury. Przy okazji omawiania Hobbita możesz zaproponować uczniom stworzenie Encyklopedii Śródziemia, w czasie omawiania Pana Tadeusza mogą przygotować wspólnie wydanie czasopisma Głos Soplicowa, a podczas lekcji dotyczących Quo vadis mogą napisać swój własny reportaż ze starożytnego Rzymu.
Po trzecie nie wszystko razem
Gdy realizujemy projekty z lektur, warto pamiętać o tym, że nie wszystkie zadania uczniowie muszą wykonywać razem. Idea metody projektu zakłada współpracę, jednak możesz wpleść w projekt także zadania indywidualne.
Ja rozwiązuję to w taki sposób, że w trakcie realizacji każdego z projektu, uczniowie oprócz zadań grupowych, muszą także napisać wypracowania. Na początku ustalamy, na których lekcjach uczniowie pracują w grupach, a na których piszą wypracowania. Dzięki temu na lekcji jest cisza, gdy uczniowie tego potrzebują. Warto zaplanować lekcje na pisanie pod koniec realizacji projektu. Wówczas uczniowie, którzy nie zapoznali się przed omawianiem lektury z tekstem, mogą wykorzystać informacje, które uzyskali na lekcji poprzez lekturę fragmentów, pozyskiwanie wiadomości od kolegów i koleżanek oraz realizację zadań grupowych.
Po czwarte NaCoBeZu
Wiesz już, co jest dla Ciebie w projekcie najważniejsze. Masz także ustalony motyw przewodni. Pora teraz na wymyślenie zadań i sformułowanie kryteriów projektu.
Jeśli projekt ma służyć uczeniu się, a nie tylko dobrej zabawie, warto już na początku określić, jakie elementy Twoi uczniowie powinni uwzględnić w swoich pracach. Co do zasady metoda projektu zakłada, że uczniowie realizują zadania w dowolnej formie. Możesz im jednak narzucić pewne ramy dotyczące zadań.
Posłużę się kilkoma przykładami z projektów, które realizowałam ze swoimi uczniami.
W projekcie Głos Soplicowa moi uczniowie co tydzień dostawali zadania, które powinny się znaleźć w ich gazetach. Musieli na przykład stworzyć stronę tytułową czasopisma, zrobić wywiad z Gerwazym czy przedstawić dzieje Jacka Soplicy. Samodzielnie mogli natomiast rozplanować rozkład swojej gazety oraz elementy towarzyszące. W niektórych pracach pojawiły się na przykład żarty, a w innych krzyżówki lub rebusy związane z treścią Pana Tadeusza.
W czasie realizacji projektu Niektóre zwierzęta są równiejsze od innych…, którym moi uczniowie zajmowali się w trakcie omawiania Folwarku zwierzęcego, należało napisać program własnej partii politycznej składającej się z przedstawicieli jednego z gatunków zwierząt zamieszkujących folwark. Uczniowie musieli wymyśleć optymalny sposób organizacji folwarku, przedstawić w swoim programie założenia polityki gospodarczej i społecznej oraz przygotować projekt zmian, które chcieliby wprowadzić. Projekt mogli zrealizować w dowolnej formie, musiała to być jednak forma, którą umożliwiała późniejszą prezentację w klasie. W projekcie musieli także wykorzystać narzędzia TIK. Powstały zatem spoty reklamowe, prezentacje multimedialne i plakaty. Wysłuchaliśmy także przemówień przedstawicieli każdej partii.
Gdy omawialiśmy Zemstę chciałam, by moi uczniowie utrwalili sobie budowę dramatu oraz zrozumieli mechanizmy odpowiedzialne za efekt komiczny w tekście. Ich zadaniem było zatem przygotowanie przedstawienia na podstawie wybranego fragmentu komedii. To, co jest dla siódmoklasistów i ósmoklasistów największym wyzwaniem w trakcie omawiania tej lektury, to dostrzeżenie elementów komizmu. Uczniowie mówią wprost, że tekst ich nie śmieszy i w ogóle nie dostrzegają żartów, które pojawiają się w Zemście. Wielu uczniów dopiero w trakcie omawiania dowiaduje się, że jest to komedia. W trakcie realizacji projektu poprosiłam zatem uczniów, by dodali własne żarty do tekstu i zaproponowali własną interpretację wybranych scen Zemsty z wykorzystaniem różnych konwencji, np. kryminalnej, fantastycznej czy romansowej. Uczniowie przełożyli zatem tekst dramatu na język współczesny i zaproponowali swoje adaptacje komedii. Drama jest metodą pracy, która pozwala uczniom wykazać się kreatywnością. Mimo że forma realizacji projektu było uczniom narzucona, wciąż mieli dużą swobodę działania.
Warto jednak pamiętać, że jeśli chcemy ocenić projekt, musimy na początku sformułować jasne kryteria, do których będziemy się później odnosić w ocenie. Kryteria te mogą dotyczyć treści, jakie uczniowie powinni poruszyć w realizowanych przez siebie zadaniach, czasu pracy, a także współpracy w grupie. W czasie udzielania informacji zwrotnej należy się bezpośrednio odnosić do przedstawionego przed realizacją zadania NaCoBeZu.
Metoda projektu zakłada, że uczeń przez dłuższy okres (kilka dni, tygodni, a nawet miesięcy) opracowuje zagadnienie, które go interesuje, a następnie dzieli się efektami swojej pracy z innymi. Projekt to także metoda, która ma swoją określoną strukturę i wymaga od ucznia rozplanowania działań oraz przeprowadzenia ewaluacji.
Po piąte planowanie
Gdy przygotujesz projekt dla swoich uczniów, czas na oddanie im inicjatywy. Zanim twoi uczniowie przystąpią do realizacji zadań, powinni je jednak zaplanować. Po zapoznaniu się z poleceniami i NaCoBeZu, daj im czas na wypisanie wszystkich zadań, rozplanowanie ich w czasie i podzielenie się nimi.
Warto na początku zachęcić uczniów do rozpisania dużych zadań i podzielenia ich na mniejsze. Na przykład dużym zadaniem jest zrobienie plakatu. Jest to zadanie wieloetapowe. Najpierw należy znaleźć informacje, które będą na tym plakacie wykorzystane, potem dokonać ich selekcji, następnie zaplanować rozmieszczenie treści i ilustracji, a dopiero na końcu można przystąpić do wykonania samego plakatu. Uczniowie, gdy dopiero uczą się planować, mają tendencję do pomijania w planowaniu czynności pomocniczych takich jak wyszukiwanie informacji. Przez to potem nie wyrabiają się z realizacją zadań. Każdy plan przygotowywany przez uczniów, powinien zostać zatwierdzony przez nauczyciela. Jeśli widzisz, że Twoi uczniowie zaplanowali mało dużych zadań, zachęć ich do rozpisania ich na mniejsze zadania i podzielenie się nimi. W końcu plakat może robić kilka osób.
Należy także zwrócić uwagę na podział zadań w grupie. W każdej kasie są uczniowie, którzy biorą na siebie więcej zadań niż inni. Czasami taka sytuacja jest okej, na przykład gdy grupa składa się z osób pracujących w różnym tempie. Jeśli ktoś pracuje szybciej, może wykonać więcej zadań. Chcemy jednak uniknąć sytuacji, gdy część grupy pozostaje przez większość czasu bezczynna. Albo wykonuje zadania tylko jednego typu. Są uczniowie, którzy unikają pisania, a z chęcią wykonują zadania plastyczne. Warto zachęcić uczniów do tego, by przydzielali sobie różnorodne zadania. Można też poprosić uczniów o przygotowanie planu rozszerzonego uwzględniającego zadania, które nie są ujęte w NaCoBeZu, ale które mogą wykonać, jeśli skończą pracę wcześniej.
Plan jest dla ucznia, a nie uczeń dla planu. Każda lekcja projektowa powinna się zaczynać od weryfikacji planu. Uczniowie muszą na bieżąco kontrolować, czy realizują zadania zgodnie z harmonogramem. Jeśli mają opóźnienia, powinni skorygować plan tak, by móc zrealizować zadania na czas. W razie potrzeby nauczyciel może im z tym pomóc.
Po szóste praca, praca i jeszcze raz praca
Gdy uczniowie są gotowi do realizacji projektu, należy pozwolić im… pracować. Jako nauczyciele lubimy brać na siebie odpowiedzialność za pracę na lekcji i czasami kończy się to tak, że to my pracujemy intensywniej niż nasi podopieczni. W pracy projektowej nauczyciel pomaga, gdy jest taka potrzeba. Odpowiada na pytania, które są wartościowe. Wspiera uczniów i pomaga im rozwiązywać problemy, gdy te nie pozwalają im iść dalej. Jeśli jednak uczniowie radzą sobie z trudnościami, na które napotykają, intensywnie pracują i pomagają sobie nawzajem, rolą nauczyciela jest im w tym nie przeszkadzać. Głęboko wierzę w to, że najbardziej wartościowa lekcja to taka, na której uczniowie pracują, a nauczyciel się nudzi.
Po siódme celebracja
Kiedy uczniowie zrealizują wszystkie zadania, na pewno będą z siebie dumni i będą chcieli się tym pochwalić. Powinni mieć zatem na to przestrzeń na lekcji. Zaplanujcie zajęcia, na których każda grup zaprezentuje swoją pracę. Elementem tej lekcji może być także twoja informacja zwrotna dla uczniów oraz ocena koleżeńska lub samoocena. Po prezentacjach możecie także przewidzieć jakiś miły akcent, dzięki któremu poświętujecie zakończenie projektu. Możecie na przykład przygotować przekąski, uwiecznić prace projektowe na zdjęciach lub zaplanować wspólną grę podsumowującą projekt.
Po ósme ewaluacja
Każdy projekt należy domknąć solidnym podsumowaniem. Ewaluacja polega nie tylko na wystawieniu przez nauczyciela oceny za realizację zadań. Uczniowie powinni poddać analizie całość swoich działań, planowanie i późniejszą weryfikację planu, współpracę w grupie, umiejętność radzenia sobie z trudnościami oraz dokonywania zmian, które te trudności wymusiły. Uczniowie mogą wskazać to, co im się udało, docenić swój wkład pracy, a następnie określić obszary do pracy przy następnym projekcie. Dopiero tak obszerne podsumowanie pozwoli im wyciągnąć wartościowe wnioski na przyszłość.
A co jeśli… nie wiem jak to zrobić?
Realizacja projektów pozwala na przeniesienie odpowiedzialności za pracę na lekcji z nauczyciela na ucznia. W czasie samej pracy projektowej nauczyciel trochę się nudzi, jednak metoda projektu wymaga od edukatorka dobrego przygotowania przed jego rozpoczęciem oraz zaangażowania się w przekazanie uczniowie informacji zwrotnej i przeprowadzenie ewaluacji. To… dużo pracy.
Ale spieszę z pomocą! Jeśli szukasz gotowych pomysłów na lekturowe projekty wraz z pełnym opisem działań, kartami pracy, lekturownikami oraz ankietami ewaluacyjnymi, zapraszam cię do zapoznania się z pakietami projektowymi stworzonymi przeze mnie. Powodzenia!