Trwa właśnie Veganuary, czyli wegański styczeń, kampania społeczna zapoczątkowana w 2014 roku przez brytyjską organizację o tej samej nazwie. Celem kampanii jest promowanie diety roślinnej i zachęcenie ludzi do przejścia na weganizm w styczniu. Z tej właśnie okazji przygotowałam artykuł, który już od dłuższego czasu chodził mi po głowie. Opowiem Ci dzisiaj o tym, w jaki sposób możesz wprowadzić zagadnienia związane z wegetarianizmem na swoich lekcjach polskiego i na godzinie wychowawczej.
Ale właściwie… po co?
Jeśli nie jesz mięsa i/lub produktów odzwierzęcych, to na pewno nie zadajesz sobie tego pytania. Jeżeli jednak te zagadnienia nie są Ci bliskie, być może dziwisz się, po co w ogóle rozmawiać o wegetarianizmie w szkole? Może obawiasz się, że zaraz zacznę tu uprawiać lewacką propagandę i przekonywać Cię do tego, by pokazywać w szkole zdjęcia z rzeźni i nazywać osoby spożywające mięso mordercami? Nie mam oczywiście zamiaru tego robić. Przez długi czas nie mówiłam jednak w szkole o tym, że nie jem mięsa, właśnie dlatego że obawiałam się takich zarzutów.
W różnych środowiskach różnie mówi się o wegetarianach. Mimo że roślinny sposób odżywania się zyskuje na popularności, zwłaszcza w kontekście dyskusji o działaniach, jakie należy podjąć w związku z kryzysem klimatycznym, to stereotyp wegeświra albo hipisa wciąż ma się dobrze w świadomości społecznej. Uważam zatem, że poruszanie tego tematu jest niezwykle istotne w szkole, chociażby ze względu na to, że powinniśmy wyposażyć naszych uczniów w rzetelną wiedzę na temat wegetarianizmu i tym samym dać im narzędzia do tego, by zajęli swoje stanowisko w dyskusji. Żyjemy w czasach, w których niewielu ludzi ma wiedzę, ale wszyscy mają opinie. Warto wskazać naszym uczniom inną drogę.
Ponadto należy pamiętać o tym, że według raportu WHO przygotowanego przez Europejską Komisję ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób dieta oparta na produktach roślinnych jest zalecana wszystkim, a osobom, które nie chcą zrezygnować ze spożywania mięsa i produktów odzwierzęcych, zaleca się ich ograniczenie na rzecz spożywania większej ilości warzyw i owoców. Rozmawianie o wegetarianizmie w szkole wpisuje się zatem w zakres edukacji zdrowotnej.
O ile kwestia zdrowia fizycznego wydaje się oczywista i dobrze opisana w literaturze naukowej, o tyle warto także pamiętać, że rozmowa o wegetarianizmie w szkole jest istotna ze względu na dbanie o zdrowie psychiczne naszych uczniów. Żyjemy w świecie, w którym skutki kryzysu klimatycznego są coraz bardziej widoczne. Jako jednostki jesteśmy w stanie podjąć niewiele działań, które będą miały realny wpływ na walkę z globalnym ociepleniem. Jedną z rzeczy, jaką możemy zrobić, jest ograniczenie produktów odzwierzęcych lub całkowite zrezygnowanie z nich. Mimo że decyzja jednostki nie ma wpływu na globalny rynek produkcji mięsa, to przyczynia się do zmiany myślenia społecznego, a tym samym daje nam poczucie sprawczości, które jest niezwykle istotne w kontekście radzenia sobie z lękiem klimatycznym.
Ponadto osoby decydujące się na dietę roślinną często spotykają się z niezrozumieniem i atakami, także ze strony najbliższych. Warto zatem mówić o tym, z jakich powodów ludzie przechodzą na wegetarianizm i normalizować ten temat. Nawet jeśli nasi uczniowie nigdy nie staną się ofiarami przemocy z powodu swoich wyborów żywieniowych, mogą stanąć w obronie osoby, która doświadcza agresji, sprzeciwić się agresorowi i sami nie popadać w schematy myślenia wynikające z błędnych przekonań dotyczących wegetarianizmu.
Skoro już ustaliliśmy, że temat wegetarianizmu jest w szkole potrzebny, wyjaśnijmy sobie kilka zagwozdek terminologicznych.
Wege, wega… czyli co?
Na pewno byłeś_aś kiedyś świadkiem takiej sytuacji w restauracji. Przychodzi gość, pyta o dania wegetariańskie, kelner poleca rybę i... zaczyna się dyskusja. A może pamiętasz, jak kilka lat temu Krzysztof Bosak zrobił inbę, że w Polsce wegetarianie są ważniejsi niż katolicy, bo na lotnisku w piątek danie wegetariańskie było bezrybne? Żyjemy w katolickim kraju, więc kulturowo jedzenie wegetariańskie kojarzy nam się z postnym piątkiem, czyli z czasem, kiedy jedzenie ryb jest w porządku. Ale to jednak nie jest takie proste…
Diety roślinne można podzielić na różne sposoby. Postaramy się to szybko uporządkować od najmniej do najbardziej restrykcyjnych wariantów. Wśród osób stosujących dietę roślinną można wyróżnić:
semiwegetarian (albo fleksitarian), którzy ograniczają spożywanie produktów pochodzenia zwierzęcego, np. do jednego razu w tygodniu lub do sporadycznego ich jedzenia;
pescowegetarian, którzy spożywają produkty pochodzenia zwierzęcego i ryby, ale nie jedzą mięsa;
laktoowowegetarian, którzy nie jedzą mięsa i ryb, ale jedzą produkty mleczne i jajka;
laktowegetarian, którzy nie jedzą mięsa, ryb i jaj, ale spożywają nabiał;
owowegetarian, którzy unikają wszystkich produktów pochodzenia zwierzęcego z wyłączeniem jajek;
wegan, którzy nie jedzą żadnych produktów odzwierzęcych.
Warto także wspomnieć, że weganizm ma dużo szerszy zakres niż tylko dieta oparta na produktach roślinnych. Weganizm bywa także definiowany jako styl życia, ponieważ weganie unikają produktów odzwierzęcych także w kontekstach innych niż kulinarne, czyli np. nie noszą naturalnych skór i futer czy wybierają kosmetyki nietestowane na zwierzętach.
Uff! Rzeczywiście można się w tym trochę pogubić! Udało nam się jednak wyjaśnić, o czym mówimy. W tym filmie będę się posługiwała pojęciem wegetarianizm na zbiorcze określenie wszystkich rodzajów diet roślinnych.
Materiały, które przygotowałam omawiają zagadnienie wegetarianizmu w różnych kontekstach: ekologicznym, ekonomicznym, zdrowotnym i etycznym. Materiały te można wykorzystać na różnych etapach edukacji, uporządkowałam je od najłatwiejszych w odbiorze (do wykorzystania w szkole podstawowej, nawet w 5. klasie) do najtrudniejszych (do wykorzystania w starszych klasach szkoły podstawowej lub liceum).
Wegetarianizm a ekologia
Kwestie ekologiczne w kontekście wegetarianizmu to takie ugryzienie tematu w wersji light. Zagadnienie kryzysu klimatycznego już się osłuchało w szkole. W mediach znajdziemy coraz więcej informacji na ten temat i jest szansa, że może nawet niedługo prezydent Polski przyzna, że wierzy w to, że ocieplenie klimatu jest winą człowieka*.
*Przyjacielska przypominajka:
Kryzys klimatyczny to fakt naukowy i nie jest kwestią wiary.
W mediach społecznościowych znajdziesz sporo materiałów o wegetarianizmie w kontekście ekologii. Ja zachęcam do skorzystania z filmu Kasi Gandor na temat tego, jaki wpływ ma spożycie różnych produktów spożywczych, nie tylko tych pochodzenia zwierzęcego, na emisję dwutlenku węgla do atmosfery.
Na lekcji z tym filmem możecie z uczniami wyjaśnić takie pojęcia jak ślad węglowy, gazy cieplarniane i koszty środowiskowe. Film może stać się również przyczynkiem do dyskusji o analizowaniu danych i statystyk oraz rzetelnych źródłach informacji.
Obejrzenie tego filmu pozwala na zarysowanie kontekstu przechodzenia na wegetarianizm z przyczyn ekologicznych. Dzięki niemu uczniowie dostaną informacje o tym, w jaki sposób nasze wybory żywieniowe wpływają na środowisko, w którym żyjemy.
Dużym plusem tego filmu jest jego przesłanie. Autorka nie zachęca bezpośrednio do przejścia na wegetarianizm, raczej wskazuje, że nawet ograniczenie spożywania produktów odzwierzęcych już przyczynia się do zmiany. Dzięki temu uczniowie sami będą mogli zająć stanowisko wobec problemu, już na bardzo wczesnym etapie jego analizy. Kolejne zaproponowane przeze mnie materiały będą poszerzać to zagadnienie i jeśli uznasz, że Twoi uczniowie są gotowi, by iść dalej w tę dyskusję, będziecie mieć dobry punkt wyjścia.
Ten materiał wideo sprawdzi się także w modelu odwróconej lekcji. Możesz poprosić swoich uczniów o obejrzenie filmu przed lekcją oraz spisanie prezentowanych przez autorkę argumentów i danych. Dzięki temu Twoi uczniowie będą mogli przygotować się do dyskusji w domu.
Wegetarianizm a ekonomia
Ekologiczne przyczyny przechodzenia na weganizm są też związane z przyczynami ekonomicznymi. Połączenie to pokazują infografiki przygotowane przez fundację Compassion in Wolrd Farming. Zaprezentowano na nich między innymi szacunkowe wyliczenia, które pokazują, w jaki sposób zmieniłaby się światowa produkcja żywności, gdyby ludzie zaprzestali przemysłowej hodowli zwierząt.
Grafiki te możesz wykorzystać na lekcji do pracy w grupach. Przygotuj dla uczniów karty pracy związane z infografikami. Poproś ich o przeanalizowanie danych zaprezentowanych na grafikach oraz sformułowanie wniosków po zapoznaniu się z nimi. Możesz ich również poprosić o stworzenie własnych grafik lub plakatów na podstawie pozyskanych danych.
W ramach pracy z grafikami warto także omówić środki wyrazu oraz narzędzia perswazji, którymi posłużyli się ich autorzy.
Do analizy grafik można także wykorzystać rutyny myślenia krytycznego, np. rutynę Widzę. Myślę. Zastanawiam się., która zachęca uczniów do bliższego przyjrzenia się każdemu elementowi grafiki i nadania mu znaczenia w szerszym kontekście interpretacyjnym.
Wegetarianizm a retoryka
Na początku wspomniałam, że we wprowadzeniu tematu wegetarianizmu do szkoły niezwykle istotny jest dla mnie poziom dyskusji. Uważam, że należy pokazywać uczniom pozytywne wzorce, by dzięki nim mogli się uczyć, jak rozmawiać w sposób kulturalny i formułować argumenty, które są skuteczne i zgodne z faktami. Na lekcji łączącej te zagadnienia można wykorzystać film nagrany przez Orestesa Kowalskiego z kanału Everyday Hero i Szymona Pękalę z kanału Wojna Idei na temat argumentów za weganizmem i przeciw niemu.
Ten film świetnie się sprawdzi na lekcji, jeśli niedawno omawialiście typy argumentów. Poproś uczniów o to, by wypisali wszystkie argumenty za weganizmem i przeciw niemu, które pojawiają się w filmie, a następnie sklasyfikowali odpowiednio przytoczone argumenty. Zachęć ich także do sformułowania własnych argumentów, które nie pojawiają się w filmie i określenia ich typów.
Możesz wykorzystać ten film również w modelu odwróconej lekcji. Zorganizujcie w klasie debatę na temat plusów i minusów weganizmu. Udostępnij uczniom film przed lekcją w ramach przygotowania do debaty.
Wegetarianizm a etyka
Jeśli Twoi uczniowie są gotowi na pogłębienie rozmowy (oraz Ty jesteś na to gotowy_a!), to przejdźcie do kwestii etycznych. Jako przyczynek do dyskusji może Wam posłużyć esej Olgi Tokarczuk Maski zwierząt z tomu Czuły narrator (w całości do przeczytania tutaj). Esej ten porusza problem bezsensowności cierpienia zwierząt, przedstawia także, w jaki sposób na przestrzeni wieków zmieniało się podejście człowieka do hodowli zwierząt oraz ich spożywania. Olga Tokarczuk omawia to zagadnienie w kontekście filozofii i etyki, w tym etyki chrześcijańskiej.
Esej ten można wykorzystać jako wstęp do dyskusji o empatii oraz pozycji człowieka względem innych zwierząt. Przydatnym kontekstem w czasie omawiania Masek zwierząt może być definicja szowinizmu gatunkowego.
Jeśli pracujesz z grupą szczególnie otwartych na dyskusję licealistów, możesz wykorzystać jako kontekst także film Orestesa Kowalskiego o porównywaniu przemysłowej hodowli zwierząt do Holocaustu.
Zarówno film, jak i esej są przykładami na to, w jaki sposób można zabrać stanowczy głos w debacie na temat cierpienia zwierząt, przy jednoczesnym reprezentowaniu wysokiego poziomu dyskusji, poszanowania dla poglądów drugiej strony oraz ogromnej empatii. W czasie omawiania tych tekstów kultury warto zatem wskazać z uczniami, przy pomocy jakich narzędzi udało się autorom uzyskać ten efekt.
Nie wiem, czym polska szkoła jest na to gotowa
Jeżeli masz wątpliwości związane z tym, czy polska szkoła jest gotowa na taką rozmowę, to warto się zastanowić, czy rzeczywiście pytasz o to, czy polski system edukacji jest na nią gotowy czy może jednak masz na myśli siebie. Zastanów się, z czego wynikają te obawy. Może sam_a nie masz ugruntowanej wiedzy i opinii w tym temacie? Może ten temat jest Ci obojętny i frustruje Cię, gdy ktoś próbuje Cię przekonać, że jest ważny? A może boisz się, że może on zostać odebrany jako kontrowersyjny i nie wiesz, jak zareagują na niego uczniowie i ich rodzice? Wszystkie te obawy są jak najbardziej ok! Masz do nich prawo i jeśli nie jesteś gotowy_a, żeby się z nimi skonfrontować, to też jest w porządku! Jeżeli jednak masz w sobie trochę przestrzeni na zgłębienie tego zagadnienia i uczenie się razem ze swoimi uczniami, nie wahaj się ani minuty! Do dzieła! Pamiętaj, żeby podzielić się efektami Waszej pracy w komentarzu!
PS Jeśli zainteresował Cię ten temat rozmawiania o wegetarianizmie w szkole i chciałbyś_abyś bardziej się mu przyjrzeć, zapisz się do mojego newslettera. W przyszłym tygodniu będę wysyłać pierwszego maila z cyklu Bardzo inspirująca przesyłka , w którym dzielę się edukacyjnymi inspiracjami do wykorzystania na lekcjach (i nie tylko). W pierwszym mailu poszerzę inspiracje związane z Veganuary.
Teksty kultury, do których odwołuję się w artykule
Film: Kasia Gandor, Steki, krowie placki i globalne ocieplenie KLIK
Infografiki KLIK
Film: Everyday Hero i Wojny Idei, Weganizm: za i przeciw KLIK
Esej: Olga Tokarczuk, Maski zwierząt KLIK
Definicja szowinizmu gatunkowego KLIK
Film: Everyday Hero, Holocaust zwierząt KLIK
Źródła
Raport WHO: Plant-based diets and their impact on health, sustainability and the environment. A review of the evidence, https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/349086/WHO-EURO-2021-4007-43766-61591-eng.pdf?sequence=1&isAllowed=y