Zbliża się nowy rok szkolny, a wraz z nim kolejne plany, rozkłady materiału, cele i tony kserówek. Zanim zabierzesz się do planowania swojej pracy w przyszłym roku szkolnym, zatrzymaj się na chwilę. Weź głęboki oddech i się rozejrzyj. W jakim świecie żyjesz? Jakie wartości są ważne dla Twoich uczniów? Jakie postawy i umiejętności pomogą im odnaleźć się w naszej prędko zmieniającej się rzeczywistości? Jakie kompetencje będą dla nich ważne za kilka lat na rynku pracy? Zanim ochoczo skopiujesz rozkład nauczania proponowany przez wydawnictwo do Twojego podręcznika, zatrzymaj się i zastanów się, czego Ty chcesz od edukacji jako nauczyciel_ka.
W tym roku Polski Fundusz Rozwoju, Google oraz Uniwersytet Warszawski przygotowały raport dotyczący kompetencji przyszłości. Znajdziesz w nim listę kluczowych kompetencji na rynku pracy – zarówno tych, które są ważne już dzisiaj, jak i tych, które za chwilę mocno zyskają na znaczeniu. W raporcie przeczytasz także opis badania przeprowadzonego na 1000 studentów, którzy brali udział w warsztatach Design Thinking oraz rekomendacje do pracy dla polskich uczelni (i nie tylko). W tym artykule przedstawię i omówię najważniejsze kompetencje wymienione w raporcie oraz opowiem o modelu elastycznego ekostytemu edukacji, który postulują autorzy raportu. W drugiej artykułu dam Ci także praktyczne rady dotyczące tego, jak możesz kształtować kompetencji przyszłości u swoich uczniów. Zaczynamy!
Czym są kompetencje przyszłości i dlaczego o nich mówię?
Żyjemy w świecie nieustannego postępu technologicznego, w świecie, który zmienia się tak dynamicznie, że ludzki mózg nie jest już w stanie przetwarzać wszystkich informacji, które do niego docierają. Postęp ten wiąże się z wieloma korzyściami dla ludzi, jednak niesie ze sobą również dużo niebezpieczeństw – w tym ryzyko utraty pracy w związku z automatyzacją wielu zawodów. Maszyny radzą sobie lepiej niż ludzie z wieloma czynnościami, zwłaszcza takimi, które wymagają automatyzacji, prognozowania czy adaptacji. Czy powinniśmy się z tego powodu bać? Absolutnie nie!
Według szacunków przedstawionych w raporcie w najbliższych latach w związku z automatyzacją zniknie około 75 milionów miejsc pracy. W ich miejsce pojawi się jednak około 166 milionów miejsc pracy w zawodach, które dzisiaj jeszcze nie istnieją lub dopiero powstają. Niestety nie będą to wakaty dostępne dla wszystkich. Rynek pracy się zmienia i osoby, które będą zatrudnione w nowych zawodach, będą musiały wykazywać się dużą elastycznością, chęcią nieustannego uczenia się oraz umiejętnością uzupełniania pracy maszyn właśnie poprzez swoje rozwinięte kompetencje nazywane w raporcie kompetencjami przyszłości.
Polski system edukacji nie nadąża za zmieniającą się rzeczywistością. W naszych szkołach wciąż funkcjonuje model pruski, a studenci kończący uniwersytety przyznają, że studia są dla nich jedynie wstępem do edukacji, ponieważ nie czują się po nich gotowi do wykonywania swojego zawodu. Nie jest to oczywiście problem tylko polskiego systemu szkolnictwa. Poza kilkoma krajami, takimi jak kraje skandynawskie, które już rozpoczęły reformy, większość państw wciąż ma jeszcze swoją rewolucję edukacyjną do przeprowadzenia.
Polski system edukacji znajduje się jednak w wyjątkowo specyficznej sytuacji, ze względu na liczne zmiany proponowane przez Ministerstwo Edukacji, takie jak odebranie autonomii szkołom, powrót do lektur gloryfikujących martyrologię, zwiększenie znaczenia nauczania religii w szkołach czy wycofanie ze szkół edukacji seksualnej. Zmiany te sprawiają, że polska szkoła się cofa, zamiast iść do przodu. To w rękach nauczycieli zatem spoczywa odpowiedzialność za oddolne wprowadzanie zmian. Drodzy Nauczyciele, Drogie Nauczycielki, róbmy dalej swoje!
Kompetencje przyszłości
Kompetencje przyszłości można podzielić na trzy grupy: kompetencje cyfrowe, społeczne i poznawcze.
Kompetencje cyfrowe to z jednej strony umiejętności twarde, czyli umiejętności związane z obsługą konkretnych programów, aplikacji czy sprzętów. Można do nich zaliczyć również znajomość języków programowania. Do kompetencji cyfrowych należą jednak także wiedza i umiejętności związane z cyberbezpieczeństwem oraz polityką prywatności.
Aby rozwijać te kompetencje w szkole należy uczyć korzystania z różnorodnych aplikacji, nie tylko na lekcjach informatyki. Warto zatem wprowadzać na lekcje elementy TIK. Duży nacisk już od najmłodszych lat edukacji należy położyć także na kwestię bezpieczeństwa w sieci, ponieważ młodsze pokolenia spędzają coraz więcej czasu przed ekranem, coraz szybciej logują się na media społecznościowe i coraz efektywniej wykorzystują Internet jako źródło informacji. Warto zatem wspierać dzieci i nastolatków w pozyskiwaniu nowych umiejętności, które zapewnią im komfort i bezpieczeństwo korzystania z sieci.
Kompetencje społeczne to grupa umiejętności, które najsilniej odróżniają człowieka od maszyny i tym samym wyznaczają wartość jego pracy. Do najważniejszych umiejętności społecznych należy zatem zaliczyć empatię oraz inteligencję emocjonalną. Tylko człowiek jest w stanie rozpoznać, nazwać i zrozumieć emocje. Dlatego tak ważne jest, by wprowadzać w szkole model komunikacji empatycznej i korzystać z narzędzi Porozumienia bez Przemocy.
Porozumienie bez Przemocy wspiera uczniów, nauczycieli i rodziców w osiągnięciu kosensusu i stworzeniu bezpiecznego miejsca nauki. Nie da się przeczytać jednej książki Marshalla Rosenberga (twórcy PbP) i automatycznie zacząć stosować proponowane przez niego narzędzia w praktyce. Nauka empatycznej komunikacji to proces, który trwa całe życie. Im szybciej go rozpoczniemy, tym łatwiej będzie nam komunikować się z innymi oraz rozumieć samych siebie.
Porozumienie bez Przemocy wspiera także inne kompetencje wyróżnione w raporcie czyli współpracę w grupie, umiejętności przywódcze oraz zdolność do przejmowania inicjatywy. W ich nauczaniu przydatne będą również narzędzia oceniania kształtującego, które pomagają uczniom samodzielnie planować naukę, przeprowadzać ewaluację swoich postępów oraz wspierają ich w budowaniu postawy odpowiedzialności za własną edukację.
Ważnymi kompetencjami społecznymi wymienionymi w raporcie są również umiejętności negocjacyjne oraz przedsiębiorczość. Aby wspierać budowanie tych kompetencji w szkole, warto zachęcać uczniów do pracowania w zespołach, oddawać im inicjatywę w czasie pracy projektowej oraz wykorzystywać aktualne zainteresowania uczniów do realizowania dużych projektów.
Kompetencje poznawcze można podzielić na elementarne i złożone. Według autorów raportu elementarne kompetencje poznawcze, takie jak percepcja, pamięć czy uwaga, będą coraz bardziej tracić na znaczeniu. W końcu maszyny radzą sobie z zapamiętywaniem o wiele lepiej niż ludzie. Wzrośnie natomiast zapotrzebowanie na złożone kompetencje poznawcze, a wśród nich umiejętność samodzielnego myślenia, myślenie krytyczne, rozwiązywanie złożonych problemów, kreatywność oraz elastyczność poznawcza.
Rozwijanie wszystkich tych kompetencji sprowadza się do dania uczniom dużej swobody w myśleniu i działaniu. Aby skutecznie nad nimi pracować, musimy się wyzbyć myślenia, że to nauczyciel jest najważniejszą osobą w klasie, która wie wszystko i która zarządza procesem edukacyjnym. Część odpowiedzialności za planowanie i budowanie ścieżki dalszej nauki powinien wziąć uczeń. To uczeń musi przede wszystkim mówić i działać na lekcji. Powinien on również samodzielnie poszukiwać informacji. Warto wykorzystać do tego model odwróconej lekcji.
Rozwiązywanie złożonych problemów, kreatywność oraz elastyczność poznawczą będą wspierać działania interdyscyplinarne. W raporcie zaleca się rezygnację z linearnego sposobu nauczania na rzeczy myślenia problemowego i pracy z konkretnymi celami. W takim modelu uczeń nie uczy się już biologii, ale bada problem głodu na świecie, uwzględniając w swoich badaniach aspekt biologiczny, historyczny i społeczny. Nie uczy się gramatyki, tylko bada, jak najefektywniej uczyć się języków obcych, wykorzystując wiedzę o gramatyce swojego języka, znanych sobie języków obcych oraz zdobycze neurodydaktyki. Warto zachęcać zatem uczniów do badania węższych obszarów wiedzy na własną rękę z wykorzystaniem różnych dziedzin nauki. Taki sposób uczenia się wspiera również samodzielność i odpowiedzialność uczniów.
Model elastycznego ekosystemu edukacyjnego
Kluczową kwestią w budowaniu nowej rzeczywistości edukacyjnej powinno być zbieranie danych dotyczących jakości edukacji. Ten element spoczywa teraz przede wszystkim na barkach edukatorów, którzy przeprowadzają (lub nie) regularnie ewaluację zarówno swojej pracy, jak i pracy uczniów. Ewaluacja ta powinna uwzględniać nie tylko efekty kształcenia, lecz także ich przydatność na rynku pracy, wartość w kontekście budowania relacji oraz pozytywnej atmosfery w klasie czy satysfakcję uczniów i samego nauczyciela z procesu edukacyjnego. Warto jednak pomyśleć w przyszłości także o rozwiązaniach systemowych.
Najważniejszą metodą pracy w nowym modelu edukacji powinna być praca projektowa uwzględniająca zainteresowania uczniów oraz istotne społecznie tematy. W ramach realizacji projektów warto podejmować współpracę między uczniami z różnych oddziałów klasowych, nauczycielami różnych przedmiotów, ale też zewnętrznymi specjalistami, organizacjami pozarządowymi. Warto również budować sieć lokalnej współpracy, na przykład z okoliczną szkołą, uniwersytetem, muzeum czy schroniskiem dla zwierząt. Szczególną wartość będą mieć te projekty, których beneficjentami są szeroko pojęte lokalne społeczności, także uczniowie i rodzice szkoły, w której projekt jest realizowany.
W rozwijaniu samodzielności uczniów ważne będą wszelkie metody, które umożliwiają im samodzielne pozyskiwanie wiedzy. Warto wykorzystać to, czego nauczyliśmy się w czasie edukacji zdalnej i przenieść część rozwiązań również do edukacji stacjonarnej. Dzięki nim można bardziej zróżnicować środowisko pracy w szkole i umożliwić uczniom pracę nad różnymi zagadnieniami, dostosowanymi do realizowanego projektu oraz zainteresowań uczniów, w tym samym czasie. E-learning odciąża również częściowo nauczycieli i pozwala uczniom na pogłębione badanie zagadnienia, nawet wówczas gdy wiedza nauczyciela nie sięga aż tak daleko jak zainteresowania ucznia.
Większa indywidualizacja nauczania będzie wymagała od uczniów umiejętności formułowania celów indywidualnych i weryfikowania ich realizacji. Aby wspierać ich w tym warto korzystać z programów tutorskich oraz możliwości realizowania indywidualnych programów nauczania.
Działania projektowe oraz indywidualizacja nauczania w takim rozumieniu jakie proponują je twórcy raportu jest trudna do przeprowadzenia w tradycyjnych szkołach. Dlatego przewiduje się wzrost popularności edukacji alternatywnej, w tym szkół demokratycznych i nauczania domowego. Nie oznacza to jednak, że nie można realizować chociaż części powyższych założeń w tradycyjnych szkołach. Aby to jednak robić konieczne jest nieustanne kształcenie kadry i rozwijanie także kompetencji przyszłości u nauczycieli, którzy byli wychowywani i uczeni w zupełnie innej rzeczywistości.
Czy oznacza to, że teraz wszyscy powinniśmy rzucić to, co robimy i zająć się edukacją alternatywną? Absolutnie nie. Do realizacji tych postulatów koniecznie są zmiany systemowe. W ramach pracy na naszych lekcjach możemy jednak działać oddolnie i skupiać się na wprowadzaniu małych zmian w naszym sposobie uczenia. Może w tym roku wprowadzisz na swoje lekcje elementy myślenia krytycznego? Dyskusje klasowe? Może zaproponujesz uczniom omówienie ciekawego reportażu dotyczącego aktualnych problemów społecznych? A może poświęcisz dwa tygodnie na realizację dużego projektu związanego z zainteresowaniami uczniów? Każdy mały krok się liczy i coś realnie zmienia w edukacji Twoich uczniów!
Priorytety na nowy rok szkolny
Raport dotyczący kompetencji przyszłości dostarcza wielu informacji o umiejętnościach, które są istotne na rynku pracy oraz kierunkach rozwoju szkolnictwa. Zmiany systemowe nie są jednak na razie możliwe, przynajmniej przy obecnie obowiązującej władzy. Skupmy się zatem na wyznaczaniu własnych priorytetów w edukacji i na ich realizacji w ramach obowiązujących podstaw programowych. W ramach inspiracji chciałabym opowiedzieć o moich priorytetach na nowy rok szkolny.
Praca projektowa oparta o inicjatywę moich uczniów. Uważam, że uczniowie naprawdę angażują się w projekty tylko wówczas, gdy są one bezpośrednio związane z ich aktualnymi zainteresowaniami. Będziemy zatem pogłębiać zagadnienia, które są ważne dla moich uczniów, a oni sami będą decydować o formie realizacji projektu, będą go planować i sami się ze swojego projektu rozliczać.
Poruszanie istotnych społecznie tematów. W ramach swojego rozkładu nauczania planuję lekcje dotyczące praw człowieka i ekologii. Wprowadzę te tematy przy okazji omawiania lektur. Zostawię także w rozkładzie nauczania miejsce na dodatkowe zagadnienia, które mogą się pojawić na lekcjach w czasie klasowych dyskusji lub przyjdą mi do głowy w trakcie roku szkolnego.
Dbanie o dobro lokalnej społeczności. Moją społecznością, na rzecz której będę działać, są uczniowie szkoły, w której uczę. W tym roku rozpocznę szkolenie szkolnej grupy mediatorów rówieśniczych, którzy będą wspierać swoich kolegów i swoje koleżanki w rozwiązywaniu konfliktów.
Jeśli chcesz poznać narzędzia, dzięki którym wyznaczysz swoje priorytety w edukacji i cele na kolejny rok szkolny, zapraszam się na mój webinar Jak uczyć, by mieć czas na to, co ważne?, który odbędzie się w najbliższą środę 18 sierpnia o 18. W czasie webinaru będę mówić o tym, jak wyznaczać priorytety oraz planować lekcje, by mimo przeładowanej podstawy programowej mieć czas na realizacje tematów, które są dla Ciebie ważne. Po zapisaniu się na webinar otrzymasz karty pracy, które będziemy wypełniać w czasie szkolenia, tak byś mógł_ogła zacząć swoje planowanie jak najszybciej! Po webinarze odbędzie się także spotkanie na ZOOM-ie, w czasie którego będzie można podzielić się swoimi przemyśleniami, wątpliwościami i zadawać pytania. Zapisz się już dzisiaj, żeby nie zapomnieć!
Źródło:
Raport: Kompetencje przyszłości. Jak je kształtować w elastycznym systemie edukacyjnym?